Tradycje i teraźniejszość polskiej spółdzielczości uczniowskiej
Idea spółdzielczości uczniowskiej w Polsce nie jest nową koncepcją kształtowania postaw przedsiębiorczych i społecznych wśród młodzieży szkolnej. Spółdzielczość uczniowska jest mocno związana z losami naszego kraju oraz z rozwijającym się ruchem spółdzielczy w Polsce. Od momentu pojawienia się pierwszych inicjatyw spółdzielczych na ziemiach polskich, spółdzielcy we współpracy z nauczycielami starali się dotrzeć z ideami kooperatywizmu (spółdzielczości) do dzieci i młodzieży, w różny sposób włączać ich we wspólne działania1.
„Szczytna idea wspólnej pracy dla wspólnych korzyści propagowana przez przedstawicieli części polskiej inteligencji i duchowieństwa, m.in. Stanisława Staszica, Edwarda Abramowskiego, Franciszka Stefczyka, Ludwika Krzywickiego czy Stanisława Wojciechowskiego, została przejęta również na gruncie szkolnym. Wychodzono z założenia, że również wśród najmłodszych obywateli należy propagować i rozwijać potrzebę pomocy wzajemnej i współpracy oraz umiejętność dzielenia się wypracowanymi dobrami”2.
Można przyjąć, że spółdzielczość uczniowska wywodzi swoją tradycję z ogólnego rozwoju ruchu spółdzielczego, którego początki sięgają XIX w.
Pierwszą spółdzielnię uczniowską w Polsce utworzyła w 1900 roku Jadwiga Dziubińska, która była członkinią Towarzystwa Kooperatystów i wybitną działaczką oświatową. Spółdzielnię tę założyła wraz z proboszczem i grupą zapaleńców w szkole gospodarczej dla dziewcząt w Pszczelinie pod Warszawą. Spółdzielnia ta była szkołą zbiorowej zaradności, praktyczną nauką gospodarowania i szacunku dla uczciwie zarobionych pieniędzy3. W 1904 roku Jadwiga Dziubińska założyła kolejną spółdzielnię w Kruszynku koło Włocławka, w szkole gospodarczej dla dziewcząt wiejskich. Spółdzielnia organizowała całe życie szkoły i internatu4.
Pierwsza spółdzielnia w szkole średniej ogólnokształcącej powstała w Warszawie w 1906 roku5.
Pierwsza spółdzielnia uczniowska w szkole powszechnej (podstawowej) powstała w Mińsku Mazowieckim w 1912 r. Została założona przez Romana Kugle, który jest autorem pierwszego poradnika dla opiekunów i organizatorów spółdzielni uczniowskich pt. „Kooperatywa w szkole” (1914 r.)6.
Pierwsze spółdzielnie uczniowskie powstawały w okresie, kiedy Polska była pod zaborami. Początkowo bardzo często miały charakter tajny, w związku z tym nie mogły rozwijać zbyt szeroko swojej działalności. Podczas zaborów na ziemiach polskich działało zaledwie 8 spółdzielni uczniowskich7.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. spółdzielnie uczniowskie zaczęły się dynamicznie rozwijać. Ich rozwój był wspomagany przez organizacje spółdzielcze, głównie „Społem” i Związek Nauczycielstwa Polskiego. Przed wybuchem drugiej wojny światowej działały one w około 30% szkół i było ich około 8.0008.
W tym okresie „swój entuzjazm dla spółdzielczości uczniowskiej okazywali pisarze: Janusz Korczak (powieść pt. Bankructwo małego Dziecka, 1924 r.) i Jan Wolski (Czy to bajka czy nie bajka, 1925 r.). F. Dąbrowski wydał w 1925 r. podręcznik pt. „Spółdzielnie uczniowskie”, który obowiązywał przez wiele lat. W okresie od 1936 r. do 1939 r. wychodziło niezwykle popularne czasopismo „Młody Spółdzielca”. Pisywali do niego m.in. M. Dąbrowska, J. Korczak, G. Morcinek, E. Szelburg – Zarembina”9.
Okres okupacji przetrwało tylko kilkanaście spółdzielni uczniowskich. Po II Wojnie Światowej spółdzielczość uczniowska w Polsce zaczęła się odradzać. W 1949 roku było zarejestrowanych 14 700 spółdzielni uczniowskich, które posiadały około 1,5 miliona uczniów, jako członków. Ten stan nie trwał długo, gdyż w latach 1949-1956 obserwuje się zahamowanie ich działania. Po 1956 roku następuje kolejny wzrost spółdzielni uczniowskich. W latach 70. XX wieku polska spółdzielczość uczniowska była zaliczana do najprężniej działających na świecie, obok francuskiej, brytyjskiej, szwedzkiej i duńskiej10.
Po 1989 r. wystąpił upadek wielu spółdzielni, które wspomagały działalność spółdzielni uczniowskich. Ponadto kuratoria oświaty wykazywały malejące zainteresowanie spółdzielczością uczniowską. To sprawiło, że wiele spółdzielni uczniowskich uległo likwidacji, a szkolne sklepiki przejęli prywatni sprzedawcy. Szacuje się11 , że liczba spółdzielni w tym okresie zmniejszyła się z 18.000 do 3.000.
Obecnie jednym z podstawowych problemów sektora spółdzielni uczniowskich jest brak spójnych, pełnych i wiarygodnych, a przede wszystkim aktualnych danych zarówno co do ich faktycznej liczebności jak również praktyki działania. Według danych z roku 2010 spółdzielnie uczniowskie są prowadzone w około 6 tys. szkół podstawowych i ponadpodstawowych, w większości na terenach województw: małopolskiego, śląskiego, dolnośląskiego, świętokrzyskiego, mazowieckiego oraz warmińsko-mazurskiego.
W 1993 r. powstała Fundacja Rozwoju Spółdzielczości Uczniowskiej, która ma siedzibę w Krakowie. Podejmuje ona inicjatywy mające na celu zachęcenie uczniów do tworzenia spółdzielni uczniowskich. Organizuje konkursy dla spółdzielni uczniowskich na terenie całego kraju. Najważniejszymi są: Konkurs ekologiczny „Zdrowa Przyroda - Zdrowa Żywność – Zdrowy Człowiek”, konkurs na najlepiej pracującą spółdzielnię uczniowską – o puchar Krajowej Rady Spółdzielczej. W konkursach tych corocznie uczestniczy około 300 spółdzielni uczniowskich. Corocznie we współpracy ze spółdzielczością bankową organizowany jest konkurs SKO pod hasłem: ”Dziś oszczędzam w SKO – jutro w banku spółdzielczym”. W 2013 roku uczestniczyło w nim 1300 szkolnych kas oszczędności. Ponadto z okazji IV Kongresu Spółdzielczości Fundacja zorganizowała ogólnopolską olimpiadę wiedzy o spółdzielczości, w której uczestniczyli uczniowie 840 szkół. Fundacja współpracowała także przy realizacji projektu Agencji Rozwoju i Promocji Spółdzielczości Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy – „Spółdzielnie uczniowskie i spółdzielnie pracy w procesie walki z bezrobociem wśród absolwentów”. Działaniom fundacji patronuje Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Krajowa Rada Spółdzielcza.
Dzięki działalności Fundacji mamy obecnie około 7000 spółdzielni uczniowskich, najwięcej w województwach: małopolskim, śląskim, mazowieckim, warmińsko – mazurskim i świętokrzyskim.
Podejmowanie inicjatyw związanych z rozwojem spółdzielczości uczniowskiej oraz kształtowanie sprzyjających warunków dla jej rozwoju należy też do zadań Krajowej Rady Spółdzielczej. Zadanie to zostało nałożone przez ustawę – Prawo spółdzielcze.
Źródła:
1. Kondycja spółdzielni uczniowskich oraz ich rola w promowaniu postaw przedsiębiorczych i obywatelskich wśród młodzieży, Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy. Kraków 2015, s. 5.
2. Historia i teraźniejszość spółdzielni uczniowskich w Polsce, Opracowania tematyczne OT-614, Biuro Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, Warszawa, kwiecień 2012, s. 3.
3. K. Parszewski,100 lat Spółdzielczości uczniowskiej w Polsce, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego, 2000, nr 14, s. 282-283 oraz [link]
4. F. Dziarnowski, A. Pochwałko, Spółdzielnia uczniowska organizacja i działalność, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1982, s.9.
5. K. Parszewski, op. cit. s. 283
6. A.Ozimkowska, J. Koryciński,; Prowadzimy spółdzielnie w naszej szkole, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1984, s.40.
7. Kondycja spółdzielni uczniowskich …, op. cit., s. 5.
8. A. Ozimkowska, J. Koryciński …, op.cit., s. 42.
9. [link] oraz Kondycja spółdzielni uczniowskich …, op.cit., s. 5.
