Identyfikacja potrzeb społeczności szkolnej/lokalnej z punktu widzenia spółdzielni uczniowskiej

Zanim uczniowie podejmą decyzję o zaangażowaniu się w jakąkolwiek inicjatywę, z reguły wyobrażają sobie po co i jak będzie działała ich organizacja. Nie inaczej jest w przypadku spółdzielni uczniowskiej. Taka orientacja powinna przybierać formę diagnozy¹ potrzeb i zasobów uczniów i społeczności lokalnej, funkcjonującej w najbliższym otoczeniu szkoły. Bardzo ważnym jest, aby taka diagnoza została przeprowadzona jeszcze na etapie idei działania spółdzielni, zanim powstanie. Dzieje się tak dlatego, że jej wyniki mogą być najefektywniej wykorzystane na etapie pomysłu na działanie, a nie jako potwierdzenie zaplanowanych działań. To właśnie na podstawie takiej analizy potrzeb i zasobów należy zastanowić się nad pomysłami i realizacją zadań, tworzonej spółdzielni uczniowskiej. W uproszczeniu analiza taka powinna dać odpowiedź na pytania: 

• kto ma potrzeby?
• jakie to potrzeby?
• jakimi umiejętnościami, środkami materialnymi, można dysponować?
• ile czasu trzeba poświęcić dla sprawnego funkcjonowania spółdzielni uczniowskiej?

Diagnoza potrzeb i zasobów jest procesem o charakterze badawczym, dzięki któremu będzie można poznać obszar tematyczny (np. ekonomiczny) lub geograficzny (np. dzielnica, w której funkcjonuje szkoła). Jeśli taki obszar zostanie zdefiniowany, należy zadać sobie pytanie: co lub kto będzie badany? Następnym krokiem jest zastanowienie się nad źródłami pozyskania danych o obszarach. Takie dane można uzyskać w postaci opinii nauczycieli, uczniów, mieszkańców okolicy szkoły lub mogą występować w postaci np. dokumentów, czy można je uzyskać poprzez obserwację.

Do zalet diagnozy zalicza się po pierwsze, pozyskanie pełniejszej wiedzy na temat społeczności uczniowskiej i lokalnej oraz ich specyfiki. Po drugie, diagnoza uświadomi uczniom zagrożenia, które wiążą się z działaniem takiej organizacji jak spółdzielnia uczniowska. Po trzecie, wyniki analizy są często inspiracją dla nowych pomysłów, które opierają się na ugruntowanej wiedzy, a nie tylko na przewidywaniach. Pełna lista zalet diagnozy została przedstawiona w postaci rysunku 1.

 Jeżeli diagnoza nie zostanie przeprowadzona, to członkowie spółdzielni uczniowskiej narażają się na szereg problemów, do których zalicza się najczęściej³ :

• nieznajomość realnych potrzeb społeczności uczniowskiej i lokalnej,
• mylne określenie potencjału i umiejętności członków spółdzielni,
• nieświadomość barier występujących w środowisku szkolnym i lokalnym,
• powielanie już istniejących inicjatyw,
• niedostrzeganie wszystkich szans i możliwości, jakie stwarza otoczenie szkoły.

 Po zdaniu sobie sprawy jak ważnym elementem w podejmowanych działaniach na rzecz powstania spółdzielni uczniowskiej jest diagnoza otoczenia, należy zastanowić się co jest efektem takiej diagnozy, czyli zebranie rzetelnych danych na temat obszaru, który interesuje członków przyszłej spółdzielni. Ważnym jest, aby dane te były zgromadzone obiektywnie, z jednej strony bez ubarwień i z drugiej, bez zbędnego negatywnego podejścia. Żeby tak się stało warto zapamiętać kilka zasad dobrej diagnozy. Jedną z takich zasad jest korzystanie ze zróżnicowanych źródeł. Jeżeli uczniowie chcą na przykład poznać prawdziwe potrzeby swojej szkoły, to pomocne będą opinie zarówno uczniów, nauczycieli, jak i rodziców. Kolejną zasadą jest odróżnienie faktów od opinii, czyli zbieranie danych w taki sposób, aby można było uzyskać obiektywną odpowiedź na dane pytanie, a wynik łączny takich odpowiedzi był uśredniony⁴. Podczas przeprowadzenia diagnozy powinno się korzystać z różnych metod pozyskania danych, które to zagwarantują najpełniejszą i kompleksową odpowiedź na stawiane pytania. Najczęściej stosowaną metodą jest ankieta, ale uzupełnia się ją o wywiad i obserwację. Metod badań jest oczywiście o wiele więcej, ale zważywszy na relację celu do nakładu pracy, te trzy wydają się optymalne na etapie zakładania spółdzielni uczniowskich. Ponadto dobrą zasadą jest też właściwa, nowa perspektywa spojrzenia na badaną społeczność, czyli doszukiwanie się nieujawnionych na pierwszy rzut oka cech, które mogą mieć charakter negatywny lub pozytywny. Jeżeli w szkole panuje opinia o ogólnym braku zainteresowań uczniów, to warto skupić się na potwierdzeniu tej tezy w rzeczywistości lub jej zanegowania. Jeśli natomiast w szkole panuje opinia o dobrej sytuacji materialnej rodzin uczniów, to warto zastanowić, się czy wśród całej zbiorowości nie znajdą się jednak rodziny z problemami natury finansowej. Ostatnią zasadą jest oparcie wniosków w konkretnych wynikach analizy, czyli popartych danymi uzyskanymi z ankiet, wywiadów i obserwacji w sposób rzetelny i bezkompromisowy. Zestawienie dobrych zasad diagnozy przedstawia rysunek 2.

Zanim uczniowie przystąpią do diagnozy, należy określić co będzie diagnozowane, czyli dokonuje się wyboru problemu badawczego, którym w przypadku spółdzielni uczniowskiej jest najczęściej poznanie preferencji i potrzeb uczniów szkoły lub społeczności lokalnej. Następnie określa się tzw. próbę badawczą, do której naturalnie zalicza się uczniów szkoły, ale również warto poszerzyć taką próbę o inne grupy, które mogą udzielić cennych informacji w związku z badanym problemem. Takimi grupami są np. nauczyciele, wychowawcy poszczególnych klas, dyrekcja szkoły czy rodzice uczniów. 

Kolejnym elementem jest wybór sposobu badania. Rodzajów badań jest kilka i należy określić czy dany problem wymaga jednej czy kilku metod. Metody badawcze dzieli się na dwie grupy: metody ilościowe i jakościowe. Pierwsze z nich służą do badań względnie dużych grup respondentów i odpowiadają na pytania: ile? i co? Druga grupa to badania jakościowe, odpowiadające pytaniom: jak? i dlaczego?⁶  Każda z  metod posiada swoje zalety i wady, które warto przeanalizować na zasadzie zestawienia. Opis zalet i wad metod ilościowych zaprezentowano w tabeli 1.

Zalety i wady metod jakościowych zostały zestawione ze sobą w tabeli 2.  

Jak pokazuje powyższa analiza, każda z metod dysponuje niezaprzeczalnymi zaletami, ale nie jest też pozbawiona charakterystycznych wad. Członkowie przyszłej spółdzielni dokonujący diagnozy powinni w sposób uważny dobrać odpowiednią metodę do odpowiedniej próby badawczej tak, aby uzyskać pełne i obiektywne dane. 

Do metod ilościowych zalicza się najczęściej ankiety, w których wykorzystuje się kwestionariusze. Ankiety przeznaczone są do ankietowania dużych grup respondentów. Dzięki tej technice uczniowie mogą posiąść wiedzę o opiniach badanej grupy lub faktycznym, syntetycznym stanie problemu. Ankieta pozwala uzyskać odpowiedź na przykładowe pytania:

• czego brakuje uczniom i nauczycielom danej szkoły?
• jakie preferencje wykazują uczniowie w czasie wolnym?
• jakie niebezpieczeństwa zagrażają uczniom w środowisku szkolnym?
• jakie zainteresowania posiadają uczniowie (muzyczne, teatralne, manualne)?

W metody jakościowe wpisuje się technika wywiadu, której podstawą jest stworzenie spisu poszukiwanych danych. Wywiad powinien być tak przeprowadzony, aby badający ukierunkował odpowiedzi respondenta na interesujący problem. Najczęściej zadawane pytania w wywiadzie dotyczą:

• jakie zmiany w szkole może zaproponować badany?
• jak pozostali uczniowie mogą włączyć się w prace spółdzielni uczniowskiej?
• jakie nowe działania może zaproponować badany uczeń lub nauczyciel?

Kolejną techniką metody jakościowej jest obserwacja, którą rzadko stosuje się jako jedyną metodę pozyskania danych. Jest ona najczęściej uzupełnieniem technik ankietowych i wywiadów. Tu też potrzebny jest spis poszukiwanych danych. Podczas obserwacji należy uwzględniać odpowiednią perspektywę spojrzenia na dany problem, czyli osoby, które przeprowadzają obserwację powinny wiedzieć na co mają patrzeć i w jaki sposób⁸ . Dzięki obserwacji uczniowie będą mogli odpowiedzieć na pytania:

• jakie relacje panują w szkole między poszczególnymi grupami: uczniami, nauczycielami, rocznikami uczniów, grupami nieformalnymi?
• czy istnieją konflikty i między kim występują?
• jakie relacje panują w grupach aktywnych uczniów, czy np. koła zainteresowań działają aktywnie i czy angażują się ich wszyscy członkowie, czy tylko część?

Obserwacja często jest wstępem do przeprowadzenia ankiet lub wywiadów, gdyż za jej pomocą można lepiej określić pole badawcze.

Opisane wyżej techniki badań ilościowych i jakościowych mogą być wykorzystywane w różny sposób. Rodzajów ankiet czy wywiadów jest kilka. Ich podział i krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 3.

Badanie środowiska szkoły i jej otoczenia jest istotnym krokiem w tworzeniu spółdzielni uczniowskiej, który musi być wykonany, jeżeli uczniowie chcą w sposób efektywny spożytkować swoją pracę i czas przeznaczony na działalność. Warto je zbadać i być pewnym!  Niejednokrotnie zdarzało się, że spółdzielnie działały w oparciu o intuicję      i subiektywną ocenę potrzeb społeczności uczniowskiej. Najczęściej próby te kończyły się niepowodzeniem podjętej inicjatyw, w które uczniowie - spółdzielcy włożyli swoją pracę, poświęcili czas oraz fundusze. Należy pamiętać, że choć diagnoza potrzeb najefektywniej sprawdza się podczas zakładania inicjatyw typu spółdzielnie uczniowskie, to może też być wykorzystana do analizy potrzeb i możliwości podczas podejmowania kolejnych wyzwań i działań na rzecz realizacji celów społecznych. Dobrze zaplanowane działania, poprzedzone właściwie przeprowadzonymi badaniami będą dla każdego spółdzielcy gwarantem sukcesu i efektywności spółdzielni uczniowskiej.  

Źródła:

1. W uproszczeniu i dostosowaniu do powyższych rozważań za diagnozę uważa się ocenę stanu otoczenia, przedstawioną w sposób uporządkowany za pomocą badania i analizy.

2. Opracowanie własne na podstawie A. Urbanik, A. Gołdys, A. Daszkowska - Kamińska, Diagnoza potrzeb młodzieży w środowisku lokalnym, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 2011, s. 11-12.

3. A. Urbanik, A. Gołdys, A. Daszkowska - Kamińska, Diagnoza potrzeb młodzieży w środowisku lokalnym, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 2011, s. 13.

4. M. Tragarz, Jak diagnozować potrzeby uczniów w szkole, Centrum Edukacji Obywatelskiej, [link], 04.12.2016 r.

5. Opracowanie własne na podstawie M. Tragarz, Jak diagnozować potrzeby uczniów w szkole, Centrum Edukacji Obywatelskiej, [link], 04.12.2016r. 

6. A. Urbanik, A. Gołdys, A. Daszkowska - Kamińska, Diagnoza potrzeb młodzieży w środowisku lokalnym, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 2011, s. 19.

7. Opracowanie własne na podstawie: A. Urbanik, A. Gołdys, A. Daszkowska - Kamińska, Diagnoza potrzeb młodzieży w środowisku lokalnym, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa 2011, s. 19.

8. M. Tragarz, Jak diagnozować... op. cit.

9. Opracowanie własne na podstawie Metody badawcze, Portal Predykator, Badania prognozą sukcesu, [link], 05.12.2016 r.